Chùa Dạm: Dấu ấn ngàn năm của Phật giáo thời Lý trên đất Kinh Bắc

Chùa Dạm còn được dân gian gọi bằng nhiều tên thân thuộc như chùa Bà Tấm, Cảnh Long Đồng Khánh tự, thể hiện sự tôn kính đối với Nguyên Phi Ỷ Lan. Nơi đây là biểu tượng hội tụ của lòng từ bi, trí tuệ và nghệ thuật kiến trúc Phật giáo, mang đậm dấu ấn tinh thần Đại Việt thời Lý triều đại vàng son của đạo Phật Việt Nam.

Lịch sử hình thành và quá trình phát triển của chùa Dạm

Theo sử liệu và văn bia cổ, chùa Dạm được khởi dựng vào năm 1086, dưới triều vua Lý Nhân Tông, theo ý chỉ của Nguyên Phi Ỷ Lan. Sau 9 năm xây dựng công phu, ngôi chùa hoàn thành vào năm 1094, trở thành đại danh lam đệ nhất Kinh Bắc một công trình quy mô bậc nhất đương thời.

Vào thời Lý, Phật giáo giữ vai trò quốc giáo. Hầu hết các vua, hoàng hậu, vương tôn đều là những người sùng Phật. Nguyên Phi Ỷ Lan, người phụ nữ xuất thân dân dã nhưng có trí tuệ và lòng từ bi sâu rộng, đặc biệt chú trọng xây chùa, độ tăng, truyền bá Phật pháp. Bà từng cho dựng hàng trăm ngôi chùa lớn nhỏ trên cả nước, nhưng chùa Dạm được xem là công trình tâm huyết nhất, nơi bà gửi gắm tâm nguyện tu hành và báo ân quốc gia.

Trải qua gần một thiên niên kỷ, chùa Dạm nhiều lần bị tàn phá bởi chiến tranh và thời gian. Tuy nhiên, dấu tích nền móng, cột đá và di vật thời Lý vẫn còn được bảo tồn, minh chứng cho một thời kỳ rực rỡ của nghệ thuật Phật giáo Việt Nam. Các đợt trùng tu lớn vào các thế kỷ XVII, XVIII, XX và XXI đã từng bước phục hồi diện mạo chùa, giúp di tích tiếp tục sống trong lòng tín đồ và du khách thập phương.

Kiến trúc chùa Dạm – Tuyệt tác nghệ thuật thời Lý

1. Vị thế và tổng thể quy hoạch

Chùa Dạm tọa lạc ở lưng chừng núi Dạm, cao gần 100m so với mặt đất, thuộc phường Nam Sơn, thành phố Bắc Ninh. Từ xa nhìn lại, chùa như ẩn hiện giữa rừng xanh, tựa lưng vào núi mặt hướng ra đồng ruộng và dòng sông Cầu uốn lượn phía trước.

Thế đất ấy được các bậc phong thủy cổ gọi là “tọa sơn hướng thủy”, biểu trưng cho âm dương cân bằng, trời đất tương thông, rất hợp với đạo Phật con đường trung đạo hòa hợp vạn vật. Chính vì vậy, việc chọn vị trí này thể hiện tầm nhìn và trí tuệ sâu sắc của Nguyên Phi Ỷ Lan, người hiểu rằng để Phật pháp bền lâu, chùa phải hòa vào thiên nhiên và linh khí của trời đất.

Theo tư liệu khảo cổ, toàn bộ chùa Dạm xưa gồm ba cấp nền lớn, nối tiếp nhau bằng hệ thống bậc đá và lan can, tạo cảm giác như một tòa bảo tháp vươn lên trời cao.

• Cấp thứ nhất (dưới cùng) là khu vực tam quan, hồ sen, nhà bia và sân lễ hội.
• Cấp thứ hai là tiền đường và thiên hương, nơi diễn ra các nghi lễ tụng niệm, lễ bái.
• Cấp cao nhất là thượng điện và tháp Phật, trung tâm linh thiêng nhất, nơi đặt các pho tượng và cột đá biểu tượng.

Cách bố trí này tạo thành trục thần đạo thẳng đứng, vừa mang tính nghi lễ, vừa thể hiện triết lý “từ phàm đến thánh, từ tục đến tịnh” trong tư tưởng Phật giáo Đại Việt.

2. Nghệ thuật điêu khắc và kiến trúc

Kiến trúc chùa Dạm thể hiện rõ phong cách nghệ thuật Phật giáo triều Lý tinh tế, thanh thoát, mang tính biểu tượng cao. Các chi tiết như cột, bệ đá, hoa văn rồng, hoa sen, lá đề đều được chế tác công phu trên chất liệu đá xanh nguyên khối.

Đặc biệt, hình tượng rồng thời Lý tại chùa Dạm mềm mại, uốn lượn thanh tú, thể hiện khát vọng bay lên và tinh thần khai sáng. Đây được xem là đỉnh cao của mỹ thuật trang trí Việt Nam thế kỷ XI–XII.

Trong các đợt khai quật, các nhà khảo cổ còn tìm thấy gạch in chữ “Lý gia đệ tam đế Long Thụy Thái Bình tứ niên tạo”, giúp xác định niên đại chính xác của công trình.

3. Sự giao hòa giữa kiến trúc và thiên nhiên

Điều đặc biệt ở chùa Dạm là không gian mở và hòa quyện với thiên nhiên. Các công trình không khép kín mà tỏa ra theo sườn núi, đan xen giữa cây rừng, đá núi và mây trời.

Khi bước lên từng cấp nền, người đi lễ như đang dần rời xa cõi trần tục, tiến về cõi thanh tịnh. Đây chính là dụng ý thiền học của người thiết kế biến hành trình leo núi Dạm thành một cuộc hành hương nội tâm.

4. Giá trị kiến trúc qua thời gian

Dù phần lớn công trình gỗ đã mất, những dấu tích nền móng và di vật còn lại vẫn đủ để khẳng định chùa Dạm là công trình Phật giáo hoành tráng bậc nhất triều Lý. Nó là tiền đề kiến trúc cho các chùa lớn sau này như chùa Phật Tích, chùa Một Cột, chùa Long Đọi Sơn.

Nhiều học giả nhận định:

“Nếu chùa Một Cột là biểu tượng tinh thần Phật pháp Đại Việt, thì chùa Dạm là hiện thân của sự hoàn mỹ trong nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Phật giáo thời Lý.”

Ngày nay, những gì còn lại của chùa Dạm không chỉ là di vật khảo cổ, mà là thông điệp nghìn năm về niềm tin, trí tuệ và vẻ đẹp thanh khiết của đạo Phật Việt Nam.

Cột đá chạm rồng chùa Dạm – Bảo vật quốc gia nghìn năm tuổi

Cột đá chùa Dạm là tàn tích quý giá nhất còn lại từ thế kỷ XI, có giá trị độc nhất vô nhị về mặt lịch sử, mỹ thuật và tôn giáo.

Cột được làm từ đá nguyên khối cao hơn 5 mét, gồm ba phần: đế vuông, thân trụ tròn và đỉnh nở hoa sen. Thân cột được chạm khắc bốn con rồng thời Lý bay quanh, đầu ngẩng cao, thân uốn mềm mại, vảy khắc tinh xảo biểu trưng cho quyền lực vương triều và sự linh thiêng của Phật pháp.

Các học giả cho rằng cột đá này có thể từng là trung tâm của một tòa tháp Phật cao lớn, hoặc trụ biểu tượng pháp giới (Phật giới, nhân giới, thiên giới giao hòa). Hình tượng cột vươn lên trời xanh gợi ý nghĩa thông thiên, kết nối giữa con người và cõi Phật.

Với giá trị to lớn, năm 2012, cột đá chùa Dạm đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia.

Câu chuyện về Nguyên Phi Ỷ Lan

Không thể nhắc đến chùa Dạm mà không nói đến Nguyên Phi Ỷ Lan (1044–1117) người chọn địa điểm và hưng công xây dựng chùa. Bà cũng là hình mẫu hiếm hoi trong lịch sử Việt Nam: một phụ nữ từ dân thường trở thành Quốc mẫu, vừa trị nước giỏi, vừa hộ trì Tam Bảo.

Truyền thuyết kể rằng, sau khi công trình hoàn thành, Ỷ Lan thường về chùa Dạm cầu nguyện, thuyết pháp và ban lộc cho dân nghèo. Sau khi viên tịch, dân gian tôn bà là Phật Bà Tấm, lập đền thờ ngay trong khuôn viên chùa để tưởng niệm công đức.

Hình ảnh Bà Tấm nhân hậu, độ lượng cũng được dân gian đồng hóa với hình tượng Phật Mẫu Quan Âm, nên chùa Dạm còn được gọi là chùa Bà Tấm – nơi tôn vinh lòng từ bi của người phụ nữ Việt.

Bản hòa ca văn hóa dân gian Kinh Bắc

Mỗi năm, lễ hội chùa Dạm được tổ chức long trọng vào ngày mùng 8 tháng 9 âm lịch cũng là ngày sinh của Nguyên Phi Ỷ Lan. Đây là dịp để dân làng và du khách thập phương tưởng niệm công đức Quốc mẫu, đồng thời cầu bình an, hạnh phúc, mùa màng bội thu.

Nghi lễ truyền thống

Phần lễ gồm các nghi thức:

• Lễ rước nước từ giếng Dạm về chùa, biểu trưng cho sự thanh tịnh, khởi nguồn sinh khí.
• Lễ tế Thánh Mẫu, rước kiệu Bà Tấm qua các thôn lân cận.
• Lễ cầu quốc thái dân an, tụng kinh niệm Phật tại chính điện.

Phần hội sôi nổi

Phần hội có nhiều trò dân gian đặc sắc như: thi hát quan họ, đấu vật, kéo co, nấu cơm thi, rước đuốc ban đêm, thu hút hàng nghìn du khách. Đây là dịp gắn kết cộng đồng và lan tỏa giá trị văn hóa Kinh Bắc, khiến chùa Dạm không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là không gian văn hóa sống động của người dân Bắc Ninh.

Hướng dẫn tham quan và sắm lễ chùa Dạm

Đường đi đến chùa Dạm

Từ trung tâm Hà Nội, du khách có thể đi theo hướng cao tốc Hà Nội – Bắc Ninh, qua cầu Đuống hoặc quốc lộ 1A cũ, di chuyển khoảng 30km là tới phường Nam Sơn, TP. Bắc Ninh. Từ chân núi, leo thêm khoảng 300 bậc đá để lên chùa chính.

Cách sắm lễ

Lễ vật thường gồm:

• Hoa tươi, quả sạch, oản, bánh chưng, xôi chè, hương nến.
• Có thể dâng thêm oản tài lộc, tượng Phật nhỏ, đồ chay.
• Tuyệt đối không dâng tiền lẻ, vàng mã, giữ gìn sự trang nghiêm chốn thiền môn.

Khi lễ, nên thành tâm cầu nguyện, niệm danh hiệu Quan Thế Âm Bồ Tát hoặc Phật A Di Đà, hồi hướng công đức cho cha mẹ, gia đình, và tất cả chúng sinh.

Giá trị văn hóa – lịch sử – tâm linh của chùa Dạm

Chùa Dạm không chỉ là di tích kiến trúc nghệ thuật mà còn là chứng nhân lịch sử nghìn năm của Phật giáo Việt Nam. Tại đây hội tụ đầy đủ các giá trị:

• Giá trị lịch sử: ghi dấu triều đại Lý thịnh trị, thời kỳ Phật giáo là quốc giáo.
• Giá trị kiến trúc mỹ thuật: thể hiện đỉnh cao của nghệ thuật chạm khắc đá và kiến trúc Phật giáo bản địa.
• Giá trị tâm linh: nơi dân chúng hướng về Quốc mẫu Ỷ Lan và đạo lý từ bi của nhà Phật.
• Giá trị văn hóa cộng đồng: lễ hội, phong tục, nghệ thuật quan họ giúp bảo tồn bản sắc Kinh Bắc.

Chùa Dạm vì thế không chỉ là điểm đến du lịch tâm linh nổi tiếng Bắc Ninh, mà còn là trường học sống về lịch sử, nghệ thuật và lòng nhân ái của dân tộc Việt.

Chùa Dạm là Biểu tượng trường tồn của Phật giáo Đại Việt ngàn năm

Trải qua gần một thiên niên kỷ, chùa Dạm vẫn đứng đó, uy nghi giữa núi rừng Nam Sơn, như minh chứng sống động cho tinh thần “uống nước nhớ nguồn” của người Việt. Mỗi viên đá, mỗi hoa văn nơi đây đều kể lại câu chuyện về một thời đại mà đạo và đời hòa làm một, nơi lòng từ bi, trí tuệ và niềm tin hướng thiện được tôn vinh.

Đến với chùa Dạm hôm nay, du khách không chỉ hành hương lễ Phật, mà còn được chạm vào hồn cốt dân tộc, cảm nhận sức sống bền bỉ của văn hóa Đại Việt trong suốt nghìn năm lịch sử.