Chùa Một Cột: Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất Châu Á

Nhìn từ xa, chùa như một bông sen thanh khiết vươn mình giữa mặt hồ tĩnh lặng, khiến ai lần đầu nhìn thấy cũng không khỏi ngỡ ngàng. Và chính kiến trúc ấy đã đưa chùa Một Cột trở thành “Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất châu Á” được Tổ chức Kỷ lục Châu Á công nhận năm 2012.

Điều gây ấn tượng nhất khi đến đây không chỉ vì vẻ đẹp giản dị, cổ kính mà còn là cảm giác tĩnh tại khi đứng trước ngôi chùa ngàn năm tuổi. Trong dòng người tấp nập hành hương, chùa Một Cột không chỉ là công trình kiến trúc, mà còn là nơi neo giữ niềm tin, ước vọng bình an cho biết bao thế hệ.

Lịch sử hình thành và những sự tích xung quanh chùa Một Cột

Chùa Một Cột có nhiều tên gọi khác nhau, mỗi cái tên lại chất chứa một lớp ý nghĩa riêng:

• Diên Hựu Tự: có nghĩa “phúc lành dài lâu” – tên gọi chính thức khi chùa được xây dựng vào năm 1049.
• Liên Hoa Đài: tức “đài hoa sen”, mô phỏng hình ảnh bông sen nở giữa mặt nước.
• Nhất Trụ Tháp: theo từ điển Hán – Việt, mang nghĩa là tháp một cột.
• Chùa Mật: gợi liên tưởng đến hương thơm hoa trái của đất Phật.

Chỉ cần nghe qua những cái tên ấy thôi, ta cũng có thể hình dung chùa Một Cột không đơn thuần như một công trình kiến trúc, mà còn là biểu tượng tinh thần của cả dân tộc.

Chùa Một Cột được xây dựng dưới triều vua Lý Thái Tông (1028–1054), gắn với một giấc mơ kỳ lạ. Truyền thuyết kể rằng, một đêm nọ, vua mơ thấy Phật Bà Quan Âm ngồi trên tòa sen tỏa hào quang rực rỡ, đưa tay dắt nhà vua lên đài. Tỉnh giấc, vua kể lại giấc mộng cho các quần thần. Sư Thiền Tuệ đã khuyên vua dựng chùa để tạ ơn Quan Âm.

Chùa được dựng trên một cột gỗ lim, phía trên là đài Liên Hoa – nơi đặt tượng Quan Âm. Người dân và nhà sư thường đi vòng quanh chùa tụng kinh, cầu mong “phước lành dài lâu”, từ đó có tên Diên Hựu.

Đến đời vua Lý Nhân Tông (1072–1127), chùa được mở rộng thành một quần thể lớn, thêm hồ Linh Chiểu và tòa sen mạ vàng trên đỉnh cột. Đây cũng là thời kỳ Phật giáo hưng thịnh nhất trong lịch sử Việt Nam.

Trải qua các triều đại Trần, Hậu Lê, Nguyễn, chùa Một Cột nhiều lần được tu bổ. Nhưng biến cố lớn nhất là năm 1954, trước khi rút khỏi Hà Nội, quân đội Pháp đã cho nổ mìn phá hủy chùa. Một năm sau, năm 1955, Bộ Văn hóa đã cho phục dựng lại chùa theo bản vẽ của kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng, giữ nguyên tinh thần kiến trúc xưa.

Dù đã qua bao lần trùng tu, chùa Một Cột vẫn luôn là hình ảnh gắn bó mật thiết với lịch sử, văn hóa và tâm thức của người Việt.

Kiến trúc độc đáo của chùa Một Cột

Nhắc đến chùa Một Cột, ai cũng hình dung ngay đến hình ảnh ngôi chùa vuông vắn đứng vững chãi trên một cột đá duy nhất giữa hồ nước. Chính sự khác biệt ấy đã làm nên một kiệt tác kiến trúc hiếm có trong lịch sử châu Á.

1. Cổng Tam Quan

Muốn vào được khuôn viên chùa Một Cột, khách hành hương phải đi qua cổng Tam Quan. Đây là công trình mở rộng trong những năm gần đây, nhưng vẫn giữ phong cách kiến trúc truyền thống Việt Nam. Ba lối đi tượng trưng cho tam giải thoát môn: Không – Vô Tướng – Vô Tác. Khi bước qua Tam Quan, cảm giác như mình đã tạm bỏ lại những bụi bặm lo toan ngoài kia, để bước vào một miền thanh tịnh, chuẩn bị cho khoảnh khắc chiêm ngưỡng sen nở trên nước.

2. Kết cấu Liên Hoa Đài

Nếu nhắc đến chùa Một Cột bỏ qua Liên Hoa Đài thì quả một thiếu sót lớn, bởi đây chính là “linh hồn” của toàn bộ công trình. Liên Hoa Đài – tòa sen nằm vững chãi trên trụ đá, mang hình ảnh gợi nhớ mạnh mẽ nhất khi ai đó nhắc đến chùa Một Cột.

Đài được thiết kế theo dạng hình vuông, mỗi cạnh dài khoảng 3 mét, tạo nên sự cân đối, vững vàng. Trên thực tế, hình vuông trong kiến trúc Phật giáo còn tượng trưng cho sự ổn định, bền bỉ – giống như gốc rễ để nâng đỡ bông sen nở rộ. Đài Liên Hoa đặt trên hệ thống giá đỡ bằng gỗ vững chắc, liên kết trực tiếp với cột đá lớn bên dưới. Chính sự kết hợp giữa vật liệu gỗ và đá vừa tạo sự uyển chuyển, vừa thể hiện kỹ thuật xây dựng tài tình của người xưa.

Phần mái của Liên Hoa Đài được lợp bằng ngói đỏ gạch, bốn góc cong vút nhẹ lên trời. Nhìn từ xa, mái cong như cánh sen khum khum ôm lấy nhụy, vừa mềm mại vừa thanh thoát. Ngay trên đỉnh mái, người ta đặt hình tượng “Lưỡng long chầu nguyệt” – hai con rồng uốn lượn chầu về phía mặt trăng tròn. Biểu tượng này không chỉ như dấu ấn nghệ thuật phương Đông mà còn mang hàm ý sâu sắc về sự sinh sôi, trường tồn và sự hòa hợp âm dương.

Một chi tiết thú vị nữa là Liên Hoa Đài được bao quanh bởi chắn sóng lớn – phần lan can gỗ giúp bảo vệ và tạo thế cân đối. Ngắm tổng thể, ta dễ liên tưởng đến một bông sen khổng lồ, với nhụy sen là chính điện thờ Quan Thế Âm, cánh sen là mái cong bốn góc, và hồ nước phía dưới là môi trường nuôi dưỡng sen.

Điều làm chùa Một Cột trở lên ấn tượng là cách mà các nghệ nhân thời Lý đã gửi gắm triết lý nhân sinh qua công trình này. Sen vốn là loài hoa “gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”, vươn lên từ bùn đất để tỏa hương thanh khiết. Liên Hoa Đài cũng vậy, vươn thẳng lên từ mặt nước, tượng trưng cho sự thanh cao, tinh khiết và trí tuệ giác ngộ của Phật pháp. Đứng trước Liên Hoa Đài, người ta dễ cảm thấy tâm mình như lắng lại, mọi ồn ào của phố thị dường như dừng bên ngoài bức tường chùa.

Ngày nay, dù đã trải qua nhiều lần trùng tu, Liên Hoa Đài vẫn giữ được vẻ độc đáo và linh thiêng vốn có. Đó không chỉ là một công trình kiến trúc, mà còn là biểu tượng cho sự bền bỉ, trường tồn của văn hóa Việt qua hàng ngàn năm lịch sử.

3. Cột đá

Nếu Liên Hoa Đài là “bông sen khổng lồ” thì cột đá chính là thân sen, nâng đỡ cả công trình vượt lên mặt nước. Đây là chi tiết độc đáo và làm nên tên gọi “chùa Một Cột” – ngôi chùa chỉ đứng trên duy nhất một trụ.

Cột đá hiện nay có chiều cao khoảng 4 mét (chưa tính phần chìm dưới đất), với đường kính 1,2 mét. Điều thú vị là cột không phải một khối nguyên vẹn mà được tạo thành từ hai khối đá lớn chồng khít lên nhau. Nhìn qua tưởng chừng đơn giản, nhưng để đặt hai khối đá nặng nề ấy lên nhau một cách cân đối và chịu lực tuyệt đối an toàn, các nghệ nhân xưa hẳn đã phải tính toán rất tỉ mỉ. Chính nhờ kết cấu này mà ngôi chùa vẫn đứng vững suốt gần một thiên niên kỷ, mặc cho bao biến động của thời gian và lịch sử.

Trên đỉnh cột đá là hệ thống giá đỡ bằng gỗ để nâng Liên Hoa Đài. Cột đá và gỗ kết hợp hài hòa, vừa rắn chắc vừa uyển chuyển, như sự dung hòa giữa cứng rắn và mềm mại trong triết lý âm dương. Nhìn từ xa, cột đá như một thân sen vươn thẳng lên khỏi mặt hồ Linh Chiểu, kiêu hãnh mà giản dị.

Đá vốn là vật liệu gắn liền với sự bền vững, trường tồn, tượng trưng cho nền tảng vững chắc của đạo pháp. Trụ đá duy nhất nâng đỡ cả công trình giống như cột trụ tinh thần trong lòng mỗi người, chỉ cần có niềm tin vững bền thì tâm sẽ sáng, vượt qua mọi sóng gió cuộc đời.

Nhiều học giả cũng từng so sánh kiến trúc cột đá của chùa Một Cột với những công trình khác. Ở chùa Nhất Trụ (Hoa Lư, Ninh Bình), từ thời Lê Hoàn, cũng có một cây cột đá khắc kinh Lăng Nghiêm, phía trên đặt tòa sen chạm khắc. Điều này cho thấy lối kiến trúc “một cột – một đài sen” không chỉ là ngẫu hứng mà là một tư tưởng kiến trúc có nền tảng, được người xưa dụng tâm sáng tạo và gửi gắm tinh thần Phật giáo vào từng chi tiết.

Đứng dưới chân cột, ngước nhìn lên Liên Hoa Đài, như đang nhìn thấy cả một đóa sen khổng lồ mọc lên từ mặt nước. Cột đá ấy không chỉ nâng đỡ ngôi chùa, mà còn nâng đỡ cả niềm tin, cả sự tự hào về một kiệt tác kiến trúc mà người Việt đã để lại cho hậu thế.

4. Ao sen Linh Chiểu

Ngay từ khi bước chân vào chùa Một Cột, du khách sẽ thấy một hồ nước nhỏ mang tên Linh Chiểu – nơi đặt duy nhất một trụ đá giữa lòng hồ, nâng đỡ cả tòa Liên Hoa Đài. Nó chỉ vừa đủ bao quanh ngôi chùa, ôm trọn lấy cột đá và Liên Hoa Đài, để từ xa nhìn lại, ta có cảm giác như một đóa sen khổng lồ mọc lên từ mặt nước. Đây cũng chính là dụng ý của vua Lý Thái Tông và các nghệ nhân thời Lý: dùng hình ảnh hoa sen – biểu tượng của sự thanh khiết trong Phật giáo – để xây dựng một công trình mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc.

Ao sen còn được bao quanh bởi tường gạch cổ kính và những bậc thang đá dẫn lối lên chùa. Vào mùa hè, sen trong ao nở hồng, lá xanh phủ kín mặt nước, hương sen thoang thoảng trong gió, khiến không gian như lắng lại. Về mặt phong thủy, ao sen chính là minh đường tụ thủy, nơi hội tụ sinh khí, giúp ngôi chùa thêm linh thiêng.

Người xưa quan niệm, nước tượng trưng cho sự sống, cho dòng chảy vô tận của thời gian. Bông sen mọc lên từ nước chính là hình ảnh tâm thanh tịnh vươn lên giữa bùn nhơ trần thế, gợi nhắc con người sống hướng thiện, tìm về sự an nhiên trong tâm hồn.

Ngày nay, khi du khách đến tham quan chùa Một Cột, ao sen vẫn là điểm dừng chân lý tưởng. Nhiều người thích đứng ở mép hồ, chụp ảnh, ngắm hoa sen, hay đơn giản chỉ để lắng nghe tiếng gió xao động mặt nước. Đó không chỉ là trải nghiệm du lịch, mà còn là một khoảnh khắc thiền định giữa lòng thủ đô nhộn nhịp.

5. Bậc thềm đá cổ kính

Từ sân chùa dẫn lên Liên Hoa Đài là 13 bậc thềm đá. Dù đã qua hàng trăm năm, những bậc đá ấy vẫn còn nguyên nét mộc mạc, rêu phong. Hai bên lan can còn khắc bia đá giới thiệu lịch sử chùa, như để nhắc nhở khách viếng rằng: mỗi bước đi không chỉ là một bước chân, mà còn là sự tiếp nối của bao thế hệ, của truyền thống nghìn năm.

6. Cây bồ đề – biểu tượng của sự giác ngộ

Trong khuôn viên chùa, gần ao sen, có một cây bồ đề xanh tỏa bóng. Đây là món quà đặc biệt mà Tổng thống Ấn Độ tặng Chủ tịch Hồ Chí Minh năm 1958, được chiết từ chính cây bồ đề thiêng nơi Đức Phật Thích Ca đạt đạo ở Ấn Độ. Dưới bóng bồ đề, tiếng lá xào xạc trong gió, ao sen lặng lẽ phản chiếu Liên Hoa Đài,  tất cả tạo thành một bức tranh đầy tính triết lý. Với người dân và du khách. Cây bồ đề là cũng chính là minh chứng sống động cho tình hữu nghị quốc tế và cũng là lời nhắc về con đường giác ngộ, giải thoát.

Các hoạt động lễ hội tại chùa Một Cột

Điều thú vị là chùa không chỉ là nơi thờ tự mà còn là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng gắn với nhiều lễ hội.

• Lễ Phật Đản (mùng 8/4 âm lịch): tái hiện nghi lễ tắm Phật, phóng sinh chim cá – một nét đẹp duy trì từ thời vua Lý Thái Tông.
• Lễ Vu Lan (rằm tháng 7): cầu siêu, báo hiếu cha mẹ, tổ tiên.

Khám phá thêm những hoạt động trong mùa Vu Lan ở chùa Một Cột qua video sau:

• Lễ Rằm, mùng một hàng tháng: người dân và phật tử đến lễ Phật, cầu bình an.
• Một số sự kiện văn hóa, ngoại giao: nơi đón tiếp nhiều đoàn khách quốc tế, biểu trưng cho giao lưu văn hóa Việt Nam – thế giới.

Những lễ hội này không chỉ giữ gìn truyền thống Phật giáo mà còn giúp chùa Một Cột trở thành điểm hẹn văn hóa đặc biệt của người Hà Nội.

Chùa Một Cột – kỷ lục châu Á và niềm tự hào dân tộc

Khi nhắc đến những biểu tượng của Hà Nội, ngoài Tháp Rùa giữa hồ Gươm hay Khuê Văn Các ở Văn Miếu, hẳn ai cũng nghĩ ngay đến chùa Một Cột – một ngôi chùa nhỏ bé nhưng mang trong mình lịch sử gần nghìn năm. Năm 2012, công trình này đã được Tổ chức Kỷ lục châu Á công nhận là “Ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất châu Á”. Đây không chỉ là sự ghi nhận cho tài hoa và trí tuệ của cha ông, mà còn là niềm tự hào chung của dân tộc Việt Nam trước bạn bè quốc tế.

Nhưng nếu chỉ nhìn chùa Một Cột ở góc độ kiến trúc thì chưa đủ. Giá trị lớn nhất của ngôi chùa còn nằm ở ý nghĩa văn hóa – tâm linh, nơi kết tinh niềm tin, đạo lý và khát vọng trường tồn của người Việt.

1. Nhắc chúng ta sống thiện lành, vươn lên trong mọi nghịch cảnh

Chùa Một Cột được thiết kế như một đóa sen khổng lồ vươn lên từ mặt nước. Trong triết lý Phật giáo, hoa sen tượng trưng cho sự thanh tịnh, thoát tục: mọc lên từ bùn nhưng không vướng bẩn, luôn vươn cao hướng về ánh sáng.

Hình ảnh ấy cũng là ẩn dụ cho con đường tu tập của con người: giữa dòng đời nhiều bụi trần, vẫn có thể giữ tâm trong sáng, tìm về với các giá trị chân – thiện – mỹ.  Liên Hoa Đài vững chắc trên cột đá như một lời nhắc nhở của cha ông: hãy sống như hoa sen tốt đời đẹp đạo, vẫn vươn lên một cách vững chắc trong bất cứ nghịch cảnh nào

2. Nơi gửi gắm niềm tin và ước vọng của người dân

Từ buổi sơ khai, chùa đã được dựng lên bởi giấc mộng về tòa sen của vua Lý Thái Tông. Từ đó đến nay, trải qua bao triều đại, chùa Một Cột luôn là nơi người dân gửi gắm niềm tin cầu bình an, sức khỏe và hạnh phúc. Hằng năm, vào ngày mùng 8 tháng 4 âm lịch – lễ Phật Đản, nơi đây từng là chốn nhà vua làm lễ tắm Phật, phóng sinh, còn dân chúng thì tụ hội đông vui, cùng nhau chia sẻ niềm an lạc.

Ngày nay, du khách và Phật tử khi đến chùa Một Cột thường thắp nén nhang trước tượng Quan Thế Âm Bồ Tát, cầu cho tâm được an lạc, gia đạo bình yên. Ngôi chùa tuy nhỏ, nhưng năng lượng tâm linh lan tỏa lại vô cùng lớn, để bất cứ ai bước ra khỏi cổng Tam Quan đều cảm thấy lòng mình nhẹ nhõm.

3. Dấu ấn văn hóa – lịch sử nghìn năm Thăng Long

Không chỉ là công trình Phật giáo, chùa Một Cột còn gắn liền với những thăng trầm của mảnh đất Thăng Long xưa cũng là Hà Nội ngày nay. Trải qua bao biến thiên, chiến tranh, tàn phá, ngôi chùa đã nhiều lần được trùng tu, phục dựng. Sự kiên cường ấy biểu tượng cho tinh thần bất khuất của dân tộc Việt Nam: dù gian nan thế nào cũng vươn lên, như sen vẫn nở giữa bùn lầy.

Có thể nói, chùa Một Cột không chỉ là nơi thờ tự, mà còn là nhân chứng sống của lịch sử, là biểu tượng của nền văn hóa lâu đời. Khi được thế giới công nhận kỷ lục châu Á, ngôi chùa nhỏ giữa lòng Hà Nội đã mang đến niềm tự hào to lớn, như một lời khẳng định: Việt Nam có thể đóng góp cho kho tàng kiến trúc – văn hóa nhân loại bằng những công trình vừa độc đáo vừa thấm đẫm tinh thần nhân văn.

Để khám phá vẻ đẹp và hoạt động của những ngôi chùa khác, mời Quý độc giả cùng theo dõi kênh Youtube Đi chùa vui hơn đi chơi hoặc Fanpage Truyền hình An Viên để cập nhật những tin mới nhất nhé.