Chùa Thắng Nghiêm: Ngôi chùa mật tông 1000 năm tuổi giữa lòng Hà Nội

Chùa Thắng Nghiêm thuộc thôn Khúc Thủy, xã Cự Khê, huyện Thanh Oai, cách trung tâm thủ đô khoảng 15 km. Đây không chỉ là một địa điểm tâm linh quan trọng của Phật tử mà còn là quần thể kiến trúc đặc sắc, mang đậm dấu ấn của trường phái Mật tông hiếm thấy ở miền Bắc. Đến với chùa, du khách sẽ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp cổ kính hòa quyện cùng kiến trúc hiện đại, trải qua nhiều lần trùng hưng nhưng vẫn giữ trọn giá trị văn hoá và tinh thần của Phật giáo.

Lịch sử hình thành và phát triển của chùa Thắng Nghiêm

Khởi nguyên từ thời Sĩ Nhiếp

Theo tư liệu lịch sử và truyền thuyết dân gian ghi lại, chùa Thắng Nghiêm đã được dựng lên từ thế kỷ III, khi Sĩ Nhiếp làm Thái thú Giao Châu (187–266). Ngài Tôn giả Bảo Đức, được xem là hóa thân của Bồ Tát Văn Thù từ Ấn Độ, đã sang Giao Châu hoằng dương Phật pháp và xây dựng nên một đại bảo tháp thờ xá lợi Phật. Dân gian gọi công trình này là Mả Bụt, dấu tích linh thiêng vẫn còn lưu truyền đến nay.

Sau đó, hai vị tôn giả khác là Kim Quốc và Kim Trang cũng từ Ấn Độ đến, tiếp tục truyền bá Chính Pháp, giúp Phật giáo dần lan rộng trong khu vực. Có thể nói, từ những ngày sơ khai ấy, chùa Thắng Nghiêm đã mang trong mình vai trò là một trung tâm hoằng pháp quan trọng.

Thời Lý – Trần: Thời kỳ hưng thịnh

Bước sang thời Lý (1009–1225), chùa Thắng Nghiêm trở thành một trong những ngôi chùa lớn, gắn liền với sự kiện dời đô ra Thăng Long của vua Lý Công Uẩn. Sách Đại Việt sử ký toàn thư còn ghi chép rằng: “Năm 1010, vua Lý Thái Tổ dựng chùa Thắng Nghiêm ở phía Nam thành Đại La”.

Nơi đây không chỉ là trung tâm tu hành mà còn là nơi quy tụ nhiều danh tăng, quốc sư lỗi lạc như Khuông Việt Quốc sư, Vạn Hạnh Quốc sư, Trùng Liên Bảo Tích, Đạo Huyền, Huyền Thông… Đặc biệt, chùa còn gắn liền với tên tuổi của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, một vị anh hùng dân tộc nổi tiếng thời Trần.

Thời hậu Lê – Nguyễn: Lưu giữ nhiều sắc phong

Dưới thời Lê và Nguyễn, chùa tiếp tục được trùng tu và mở rộng. Tên gọi thay đổi thành chùa Liên Trì, chùa Phúc Đống, và nhân dân vẫn quen gọi chung là chùa Khúc Thủy. Đặc biệt, chùa còn lưu giữ tới 34 đạo sắc phong của các triều đại, minh chứng cho sự quan tâm của nhà nước phong kiến đối với trung tâm Phật giáo này.

Cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, cha con quan Tổng đốc Hà Đông Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu đã thừa lệnh vua Nguyễn tổ chức đại trùng tu quần thể chùa, đưa nơi đây trở thành một trung tâm tôn giáo – văn hoá quy mô lớn.

Trong kháng chiến và thời hiện đại

Hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ đã khiến chùa Thắng Nghiêm chịu nhiều thiệt hại. Một số công trình bị phá hủy, nhiều di vật, tài liệu quý bị thất lạc. Thậm chí, có thời điểm chùa chỉ còn lại phế tích.

Đến năm 1995, Ni sư Thích Đàm Thủy cùng chính quyền và nhân dân địa phương đã làm đơn cung thỉnh Hòa thượng Thích Viên Thành trụ trì. Năm 1997, Đại đức Thích Minh Thanh được cử về kế đăng trụ trì, bắt đầu công cuộc trùng hưng. Từ đó đến nay, chùa Thắng Nghiêm không ngừng được xây dựng, mở rộng và khôi phục, trở thành ngôi già lam uy nghiêm, linh thiêng như ngày nay.

Chùa Thắng Nghiêm cũng nhiều lần được trùng tu và đổi tên: chùa Bụt, chùa Pháp Vương, chùa Thắng Nghiêm, chùa Trì Long, chùa Trì Bồng… Mỗi lần đổi tên là một lần gắn liền với biến cố lịch sử, phản ánh sự gắn bó chặt chẽ giữa Phật giáo và đời sống chính trị – xã hội.

Kiến trúc độc đáo của chùa Thắng Nghiêm

Chùa Thắng Nghiêm mang đậm dấu ấn của trường phái Mật tông, kết hợp với kiến trúc Phật giáo truyền thống Việt Nam. Gam màu vàng chủ đạo, điểm xuyết các chi tiết nâu và đỏ, tạo nên sự hài hòa, uy nghiêm. Không gian kiến trúc vừa bề thế vừa thanh tịnh, đem lại cảm giác an lạc cho bất kỳ ai đặt chân đến.

Cổng Tam Quan

Bước qua cổng Tam Quan, du khách như bước vào một thế giới linh thiêng, tách biệt hẳn với đời sống ồn ào bên ngoài. Cổng Tam Quan của chùa Thắng Nghiêm được xây dựng đồ sộ, uy nghi, mang đậm phong cách kiến trúc truyền thống Bắc Bộ nhưng vẫn phảng phất hơi thở của Phật giáo Mật Tông. Toàn bộ cánh cổng lớn được sơn đỏ, điểm xuyết các hoa văn vàng rực, gợi liên tưởng đến trí tuệ và sự giải thoát – hai gam màu chủ đạo xuyên suốt tổng thể ngôi chùa.

Thiêu Hương Điện

Sau khi bước qua cổng Tam Quan uy nghi, du khách sẽ gặp ngay gian Thiêu Hương điện, không gian linh thiêng đầu tiên để thắp nén hương kính Phật. Nơi đây tôn thờ Đức Phổ Hiền Bồ Tát, vị Bồ Tát đẳng giác có năng lực hiện thân khắp mười phương pháp giới, tùy theo căn duyên và mong cầu của chúng sinh mà hóa độ. Trong nghệ thuật Phật giáo, Phổ Hiền thường được tạc tượng ngồi trên voi trắng sáu ngà, hình ảnh biểu trưng cho lục độ: bố thí, trì giới, tinh tấn, nhẫn nhục, thiền định và trí tuệ – sáu hạnh lớn để đưa chúng sinh từ bờ mê sang bến giác.

Hai bên Thiêu Hương điện là tượng Hộ pháp Kim Cang lực sĩ với dáng đứng oai phong, ánh mắt nghiêm nghị, tay cầm pháp khí, biểu trưng cho sức mạnh bảo vệ chính pháp. Kim Cang lực sĩ không chỉ là biểu tượng của sự hộ trì Phật pháp, mà còn mang ý nghĩa diệt trừ điều ác, giữ gìn sự an lạc cho chúng sinh, giúp chánh pháp được trường tồn. Toàn bộ không gian Thiêu Hương điện vừa trang nghiêm, vừa ấm cúng, tạo cho người hành hương cảm giác được che chở, dẫn dắt ngay từ những bước đầu tiên khi bước vào cảnh giới Phật.

Điện Tam Bảo

Tiến sâu vào trong, Đại Hùng Bảo Điện hiện ra như trái tim của toàn bộ ngôi chùa. Điểm nhấn đặc biệt nơi đây chính là pho tượng Phật Đại Nhật Như Lai (Vairocana) – biểu trưng cho ánh sáng trí tuệ chiếu khắp mười phương. Sự hiện diện của tượng Đại Nhật Như Lai không chỉ khẳng định gốc rễ Mật Tông từ buổi sơ khai mà còn cho thấy sự kế thừa liên tục khi chư Tổ và Thượng tọa viện chủ sau này đưa tinh thần Mật giáo hòa nhập cùng truyền thống ngàn năm của chùa.

Bên trong điện, thay vì sử dụng nến như thường thấy, chùa đặt hai cây đèn bơ khổng lồ, một biểu tượng đặc trưng chỉ có trong Phật giáo Mật Tông, tượng trưng cho ngọn lửa trí tuệ và lòng từ bi bất diệt. Chính giữa điện là Kim Cang tòa hay còn gọi là pháp tòa, nơi chư tăng giảng pháp cho Phật tử.

Một điểm nhấn đặc sắc trong không gian Tam Bảo chính là sự hiện diện của bát cát tường được xếp thành một hàng ngang ngay trên pháp tòa. Đây là một trong những pháp khí quan trọng của Phật giáo Mật Tông, biểu trưng cho tám điều cát tường, tám điềm lành cao quý của đạo Phật. Từng biểu tượng đều mang một ý nghĩa sâu sắc: từ chiếc lọng che chở, bánh xe pháp luân, cặp cá vàng song hành, hoa sen thanh khiết, bình cam lồ, nút thắt vô tận cho đến vỏ ốc trắng và cờ chiến thắng.

Điện Tam Bảo là nơi thờ tự chính, lưu giữ nhiều pho tượng Phật quý bằng gỗ mít, sơn son thếp vàng công phu. Mỗi pho tượng đều mang dấu ấn nghệ thuật Phật giáo đồng bằng Bắc Bộ thời Lý, vừa tinh xảo vừa trang nghiêm.

Bao quanh Tam Bảo là 100 tượng Phật nhỏ sơn vàng lấp lánh, tượng trưng cho ánh sáng trí tuệ vô biên của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni. Đây là điểm nhấn độc đáo hiếm thấy ở các ngôi chùa khác trong khu vực.

Tây đường

Không gian kiến trúc của chùa không chỉ dừng lại ở Tam Bảo mà còn mở rộng sang Tây Đường, nơi tôn trí tượng Thập Bát La Hán bằng đồng. Mỗi pho tượng đều có thần thái riêng biệt, khi thì trầm tư giải thoát, khi thì dấn thân cứu khổ, thể hiện sinh động tinh thần giải thoát của các bậc thánh giả.

Những chi tiết trang trí khác như chày Yết Ma, bánh xe Kinh Luân hay các biểu tượng Mật Tông được khéo léo lồng ghép trong tổng thể kiến trúc, vừa làm phong phú thêm cảnh quan, vừa nhấn mạnh bản sắc riêng của chùa. Nhờ sự kết hợp tinh tế giữa kiến trúc Phật giáo Bắc Bộ và yếu tố Mật Tông, chùa Thắng Nghiêm trở thành một không gian tâm linh độc đáo, vừa mang dáng vẻ quen thuộc của chùa Việt, vừa toát lên sự huyền bí, uy nghi của Kim Cang thừa.

Tượng Phật Thích Ca Mâu Ni khổng lồ

Một trong những công trình ấn tượng nhất tại chùa Thắng Nghiêm là tượng Phật Thích Ca Mâu Ni cao 5m, nặng 10 tấn, an tọa trên đài sen cao 3m giữa hồ cá. Với kích thước khổng lồ, tượng trở thành biểu tượng tâm linh đặc sắc, thu hút ánh nhìn và để lại ấn tượng mạnh mẽ cho du khách.

Hội trường và không gian lễ hội

Phía sau Tam Bảo là hội trường lớn, nơi diễn ra các buổi giảng kinh, thuyết pháp và các đại lễ như Phật Đản, Vu Lan. Đây không chỉ là không gian tu học mà còn là điểm hội tụ của hàng trăm tăng ni, Phật tử từ khắp nơi về tham dự.

Vườn tháp chùa Thắng Nghiêm

Vườn tháp được bố trí ở khu vực yên tĩnh phía sau chính điện, hài hòa với cảnh quan tổng thể của chùa. Đây là nơi đặt mộ tháp của các vị cao tăng, quốc sư, tổ sư từng trụ trì và có công lao to lớn trong việc trùng hưng, duy trì ánh sáng Phật pháp tại Thắng Nghiêm.

Các ngôi tháp trong vườn mang phong cách kiến trúc truyền thống Việt Nam, kết hợp ảnh hưởng từ Phật giáo Ấn Độ và Trung Hoa. Đa số tháp có dạng tháp vuông nhiều tầng, chóp tháp hình búp sen hoặc ngọn lửa – biểu tượng của trí tuệ giác ngộ.

Chất liệu chủ yếu bằng gạch nung, đá ong, sau này có một số được phục dựng bằng đá xanh và xi măng. Trên thân tháp khắc chữ Hán, ghi danh hiệu, pháp danh, năm sinh – viên tịch của chư vị cao tăng. Một số tháp còn chạm khắc hoa văn sen, mây, sóng nước, thể hiện triết lý vô thường và niềm tin vào sự tái sinh.

Ngày nay, vườn tháp chùa Thắng Nghiêm không chỉ là nơi an nghỉ của chư Tổ, mà còn là chốn để Phật tử và du khách dừng chân chiêm bái, tưởng niệm và tri ân. Bước chân vào vườn tháp, ai cũng cảm nhận rõ sự tĩnh lặng, thanh thản, như được nhắc nhở về lẽ vô thường và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.

Nhiều Phật tử khi hành hương đến chùa đều dành thời gian đi một vòng vườn tháp, thắp nén hương tưởng niệm, như một cách nối tiếp mạch nguồn tâm linh, đồng thời gieo trồng phước báu.

Cảnh quan và các công trình phụ trợ

Ngoài những công trình chính như Tam Bảo, hội trường hay vườn tháp, chùa Thắng Nghiêm còn gây ấn tượng với hệ thống trang trí và pháp khí mang đậm phong cách Mật Tông. Những khu vực hành lang, sân chùa được đặt chày Yết Ma (vajra) – biểu tượng của sức mạnh trí tuệ phá trừ vô minh, đồng thời cũng là pháp khí quan trọng trong các nghi thức Mật giáo.

Dọc theo lối đi, du khách và Phật tử còn dễ dàng bắt gặp những bánh xe cầu nguyện Kinh Luân với hàng nghìn câu chú được khắc họa tinh xảo. Mỗi vòng xoay của bánh xe như một lần trì chú, mang năng lượng lành lan tỏa khắp không gian, giúp tiêu trừ nghiệp xấu và mang đến sự an lạc cho người tu hành.

Nhờ kết hợp hài hòa giữa kiến trúc Phật giáo Bắc Bộ truyền thống và các biểu tượng đặc thù của Kim Cang thừa, chùa Thắng Nghiêm không chỉ là một ngôi cổ tự linh thiêng mà còn là một “không gian Mật Tông thu nhỏ” giữa lòng Hà Nội.

Toàn bộ khuôn viên chùa với hồ sen, cây xanh, giếng cổ,… tạo thành một chỉnh thể kiến trúc không chỉ đẹp mắt mà còn chuyển tải thông điệp hòa quyện giữa Phật giáo Bắc Bộ và Mật Tông, biến chùa Thắng Nghiêm trở thành điểm đến vừa linh thiêng, vừa độc đáo so với nhiều ngôi chùa cổ khác ở Hà Nội.

Giá trị văn hoá – tâm linh của chùa Thắng Nghiêm

Chùa Thắng Nghiêm không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là bảo tàng sống về Phật giáo Việt Nam:

• Là nơi tu học, giảng pháp cho tăng ni, Phật tử.
• Là địa điểm hành hương cầu bình an, may mắn mỗi dịp lễ Tết.
• Là công trình kiến trúc – nghệ thuật độc đáo, phản ánh sự giao thoa giữa Mật tông và truyền thống bản địa.
• Góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc, khẳng định vai trò của Phật giáo trong đời sống tinh thần của người Việt.

Hơn 1000 năm tồn tại, trải qua bao biến cố thăng trầm, chùa Thắng Nghiêm vẫn đứng đó như một chứng nhân lịch sử, vừa cổ kính vừa hiện đại. Ngôi chùa không chỉ mang giá trị tâm linh sâu sắc mà còn là biểu tượng của nghệ thuật kiến trúc Phật giáo đặc sắc ở miền Bắc.

Nếu bạn đang tìm một điểm đến vừa để chiêm bái, cầu an, vừa để chiêm ngưỡng vẻ đẹp kiến trúc độc đáo, thì chùa Thắng Nghiêm chắc chắn sẽ là sự lựa chọn hoàn hảo.

Để cảm nhận rõ hơn không gian linh thiêng và kiến trúc độc đáo của ngôi chùa Mật tông hơn 1000 năm tuổi này, bạn có thể xem video giới thiệu Chùa Thắng Nghiêm

Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm về những ngôi chùa nổi tiếng khác trên khắp Việt Nam, đừng quên ghé thăm chuyên mục Du lịch chùa để khám phá những điểm đến tâm linh độc đáo và giàu giá trị văn hoá. Ngoài ra, bạn cũng có thể theo dõi kênh YouTube Đi chùa vui hơn đi chơi, nơi chia sẻ những trải nghiệm thực tế, sinh động và gần gũi về hành trình vãn cảnh, lễ Phật, chắc chắn sẽ mang lại cho bạn nhiều gợi ý thú vị cho những chuyến đi sắp tới.