Chùa Xiêm Cán: Viên ngọc vàng của kiến trúc Khmer Nam Bộ

Ngôi chùa Khmer cổ kính này không chỉ là chốn linh thiêng của Phật tử mà còn là công trình nghệ thuật chứa đựng tâm hồn, trí tuệ và đức tin của đồng bào Khmer Nam Bộ. Mỗi chi tiết, mỗi đường nét của chùa đều phản chiếu tinh thần Phật giáo Nam Tông và giá trị văn hóa lâu đời của một cộng đồng người Khmer qua bao thế hệ.

Giới thiệu tổng quan về chùa Xiêm Cán

Chùa Xiêm Cán nằm tại ấp Biển Đông B, xã Vĩnh Trạch Đông cũ, thành phố Bạc Liêu, tỉnh Bạc Liêu cũ (nay là Đường Huyện 31, khóm Biển Đông B, phường Hiệp Thành, tỉnh Cà Mau) cách trung tâm khoảng 7km về phía Đông Nam, trên con đường rợp bóng những hàng sao và dầu cổ thụ. Nơi đây là một trong những ngôi chùa Khmer lớn và lộng lẫy nhất miền Tây Nam Bộ, mang đậm phong cách kiến trúc Angkor và là điểm đến tâm linh nổi tiếng mà bất kỳ ai đến cũng muốn một lần chiêm bái.

Tên gọi “Xiêm Cán” bắt nguồn từ tiếng Triều Châu, nghĩa là “giáp nước”, do vùng đất này trước kia nằm cạnh bãi bồi ven biển, luôn ngập tràn hơi thở của đại dương. Cái tên giản dị mà hàm chứa nhiều ý nghĩa ấy gợi nhớ đến mối giao hòa giữa thiên nhiên và tâm linh, giữa con người và vũ trụ, điều vốn là cốt lõi trong tư tưởng Phật giáo.

Là ngôi chùa thuộc hệ phái Phật giáo Nam Tông Khmer (Theravāda), chùa Xiêm Cán không chỉ là nơi tu học, hành lễ của chư tăng mà còn là trung tâm văn hóa, giáo dục và gìn giữ bản sắc của người Khmer. Bởi thế, đến với chùa không chỉ là đến một điểm du lịch, mà còn là hành trình trở về với cội nguồn tinh thần của một dân tộc hiền hòa, mộc mạc và sâu sắc.

Lịch sử hình thành và quá trình phát triển chùa Xiêm Cán 

Theo các tư liệu dân gian, chùa Xiêm Cán được xây dựng vào năm 1887, bởi chính bàn tay và tấm lòng của cộng đồng người Khmer sinh sống ở vùng Hiệp Thành. Trải qua hơn một thế kỷ, dù nhiều lần trùng tu, chùa vẫn giữ nguyên hồn cốt kiến trúc Khmer cổ truyền vừa hùng vĩ, vừa uy nghi mà vẫn gần gũi với cảnh sắc Nam Bộ.

Ngôi chùa ra đời trong giai đoạn Phật giáo Nam Tông phát triển mạnh ở miền Tây, là minh chứng sinh động cho niềm tin tôn giáo gắn liền với đời sống dân gian. Mỗi viên gạch, mỗi cột trụ đều kể lại câu chuyện của lòng người Khmer những con người lấy chùa làm trung tâm đời sống tinh thần, nơi hội tụ của văn hóa, tín ngưỡng và tri thức.

Không chỉ là nơi thờ Phật, chùa Xiêm Cán còn đóng vai trò là trường học truyền thống cho con em Khmer. Trẻ nhỏ trước tuổi trưởng thành được gửi đến chùa học chữ Khmer, chữ Pali, học kinh, học đạo và học làm người. Chính tại nơi này, nhiều thế hệ đã trưởng thành, mang theo trong mình ngọn lửa của trí tuệ và lòng từ bi mà Phật pháp trao truyền.

Kiến trúc đặc sắc của chùa Xiêm Cán

Nếu ví chùa Xiêm Cán như một bài thơ được viết bằng đường nét và màu sắc, thì mỗi công trình trong chùa chính là một câu kệ, mỗi chi tiết trang trí là một lời tụng niệm. Tổng thể chùa rộng hơn 5 hecta, bố trí hài hòa giữa thiên nhiên, kiến trúc và tâm linh, với nhiều hạng mục công trình: cổng chùa, chánh điện, sala, tháp cốt, cột trụ biểu và tăng xá.

1. Cổng Tam quan chùa Xiêm Cán

Cổng chùa hướng về phía Đông, gam màu vàng đất đặc trưng tỏa sáng dịu dàng dưới ánh nắng. Ba ngọn tháp vươn cao mô phỏng theo phong cách Angkor của Campuchia biểu tượng cho ba ngôi báu Phật – Pháp – Tăng. Hai bên cổng là hình rắn thần Naga nhiều đầu uốn lượn, vừa mang tính thẩm mỹ, vừa tượng trưng cho sức mạnh bảo hộ của Phật pháp.

Tường rào bao quanh chùa được chạm khắc hoa văn Khmer tinh tế, rực rỡ sắc màu, tạo nên một tổng thể vừa tráng lệ vừa linh thiêng. Bước qua cổng là bước qua ranh giới giữa cõi tục và cõi thiêng, giữa náo động của đời thường và tĩnh lặng của tâm linh.

2. Khuôn viên

Con đường dẫn từ cổng vào chánh điện dài khoảng 100m, rợp bóng cây sao và dầu cao vút, tỏa mát và trong lành. Chính không gian này giúp du khách cảm nhận được năng lượng an lành, trang nghiêm, tựa như đang dần bước vào một cõi tịnh tâm giữa thiên nhiên.

3. Chánh điện

Chánh điện được xây trên nền cao 1,5m, có ba bậc cấp và hành lang bao quanh. Hướng Đông của chánh điện mang ý nghĩa sâu sắc đó là hướng mặt trời mọc, tượng trưng cho ánh sáng trí tuệ và sự giác ngộ trong hành trình tu tập.

Mái chùa nhiều tầng chồng lên nhau, chóp nhọn vươn cao giữa trời xanh. Mỗi đầu đỉnh mái đắp hình đuôi rắn Naga uốn cong mềm mại, thân rồng xoãi dài, đuôi rồng vút ngược như ngọn lửa biểu trưng cho sự sống, năng lượng và niềm tin bất diệt. Từ xa nhìn lại, cả mái chánh điện như một chiếc ghe ngo con thuyền linh thiêng chở đức tin của người Khmer vượt qua biển khổ đến bến giác.

Bước vào bên trong, không gian chánh điện sáng rực bởi sắc vàng và ánh nến lung linh. Chính giữa là tượng Đức Phật Thích Ca Mâu Ni to lớn, uy nghi, ngồi trên tòa sen, bao quanh là các tượng Phật ở nhiều tư thế khác nhau, biểu thị cho các giai đoạn hóa thân trong cuộc đời Phật. Mỗi pho tượng là một biểu tượng của lòng từ bi, của sự giác ngộ và hạnh nguyện cứu khổ cứu nạn.

4. Nghệ thuật trang trí đặc sắc chùa Xiêm Cán

Điểm đặc biệt nhất trong chánh điện chùa Xiêm Cán là hệ thống phù điêu và bích họa vô cùng phong phú. Trên tường, trên cột, trên trần đều được vẽ những câu chuyện về cuộc đời Đức Phật, tái hiện lại các sự kiện từ khi Ngài đản sinh, thành đạo cho đến nhập Niết-bàn. Ngoài ra còn có các bức họa kể truyện Reamker  phiên bản Khmer của trường ca Ramayana, ca ngợi lòng trung hiếu, nghĩa tình và chính nghĩa những giá trị tương đồng với giáo lý nhà Phật.

Màu sắc trong các bích họa rực rỡ mà hài hòa, đường nét mềm mại mà uyển chuyển, thể hiện trình độ nghệ thuật dân gian Khmer đạt đến đỉnh cao. Mỗi bức tranh, mỗi họa tiết như thổi hồn vào tường đá, khiến không gian chánh điện sống động và đầy linh khí.

5. Các công trình phụ trợ

Đối diện chánh điện là cột trụ biểu biểu tượng của ánh sáng Phật pháp soi đường nhân thế. Cột có hình rắn năm đầu, nơi người dân thắp nến trong các ngày lễ lớn, với ý nghĩa giáo lý Phật sẽ chiếu rọi muôn loài, dẫn dắt con người hướng thiện.

Khu vực Sala là nơi hội họp, giảng dạy giáo lý, học chữ và tổ chức nghi lễ. Kiến trúc Sala cũng được trang trí bích họa, thể hiện cuộc sống, phong tục và tinh thần đoàn kết của cộng đồng Khmer.

Bao quanh chánh điện là nhiều tháp cốt nơi an vị tro cốt của người đã khuất. Những ngọn tháp cao vút, nhọn đầu, xếp xen kẽ nhau tạo nên khung cảnh uy nghi, vừa trang trọng vừa an nhiên. Đó là hình ảnh quen thuộc của mọi ngôi chùa Khmer nơi người sống gửi gắm lòng hiếu đạo và niềm tin vào sự luân hồi, giải thoát.

Giá trị văn hóa – nghệ thuật – tâm linh

1. Nơi bảo tồn bản sắc văn hóa Khmer

Hơn trăm năm qua, chùa Xiêm Cán vẫn là trái tim văn hóa của phum, sóc Khmer. Nơi đây lưu giữ sách lá, truyện dân gian, kinh Phật và nhiều giá trị văn học cổ truyền. Trẻ em Khmer được dạy học chữ viết, đạo lý và phong tục dân tộc  gìn giữ ngọn lửa văn hóa không bao giờ tắt. Mỗi dịp lễ hội, chùa trở thành trung tâm sinh hoạt cộng đồng, nơi người dân tụ họp, cúng dường, múa hát và cùng nhau chia sẻ niềm vui trong tinh thần từ bi và hòa hợp.

2. Giá trị nghệ thuật, di sản của bàn tay và tâm hồn

Nhìn tổng thể, chùa Xiêm Cán là sự kết hợp tinh tế giữa kiến trúc Angkor Wat cổ điển và nghệ thuật dân gian Nam Bộ. Từng chi tiết chạm khắc, từng bức bích họa đều là kết quả của sự sáng tạo và niềm tin tôn giáo sâu sắc. Không chỉ là nơi thờ tự, chùa còn được xem như một bảo tàng nghệ thuật sống, phản ánh rõ nét tâm hồn người Khmer chân chất, sáng tạo và đầy lòng thành kính.

3. Giá trị tâm linh và triết lý Phật giáo tại chùa Xiêm Cán

Mỗi đường nét kiến trúc trong chùa Xiêm Cán đều mang triết lý sâu sắc:

• Rắn Naga tượng trưng cho sức mạnh bảo hộ và sự chuyển hóa.
• Hoa sen biểu trưng cho sự thanh tịnh giữa cõi trần.
• Ngọn tháp nhọn vươn cao là biểu tượng của khát vọng giác ngộ.
• Hướng Đông là hướng của ánh sáng nơi con người tìm thấy chân lý và trí tuệ.

Chính nhờ sự hòa quyện giữa tín ngưỡng và triết lý ấy mà chùa Xiêm Cán không chỉ đẹp về hình thức mà còn sâu sắc về tinh thần một biểu hiện trọn vẹn của Phật giáo Nam Tông Khmer.

Độc đáo lễ hội tại chùa Xiêm Cán

Chùa Xiêm Cán không chỉ là công trình kiến trúc tiêu biểu của Phật giáo Nam tông Khmer mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa tâm linh lớn của đồng bào Khmer. Mỗi năm, nơi đây diễn ra nhiều lễ hội truyền thống mang đậm bản sắc dân tộc, thu hút đông đảo Phật tử và du khách thập phương đến chiêm bái, hành hương và vui hội.

1. Lễ hội Chôl Chnăm Thmây 

Vào các ngày 14 đến 16/4 Dương lịch hằng năm, chùa Xiêm Cán trở nên rộn ràng trong không khí Tết cổ truyền Chôl Chnăm Thmây, đánh dấu thời khắc bước sang năm mới theo lịch Khmer. Trong những ngày này, Phật tử và người dân đến chùa để tắm Phật, làm lễ cầu an, nghe chư tăng thuyết pháp và tham gia các trò chơi dân gian. Lễ hội thể hiện niềm tin vào sự khởi đầu tốt đẹp, cầu mong bình an hạnh phúc mùa màng tươi tốt cho cộng đồng phum sóc Khmer.

2. Lễ Sen Đôn-ta 

Khoảng đầu tháng 10 Dương lịch, chùa Xiêm Cán lại vang lên tiếng kinh kệ trong lễ Sen Đôn-ta, còn gọi là lễ cúng ông bà. Đây là dịp để người Khmer tưởng nhớ tổ tiên, bày tỏ lòng hiếu kính và tri ân công đức sinh thành. Phật tử mang theo lễ vật như cơm, bánh, trái cây dâng cúng tại chùa, nghe chư tăng tụng kinh cầu siêu cho người đã khuất. Không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo, lễ hội còn là dịp gắn kết tình thân và nuôi dưỡng đạo hiếu trong đời sống tinh thần của cộng đồng.

3. Lễ Dâng Y Kathina

Từ 16/9 đến 15/10 Âm lịch, chùa Xiêm Cán long trọng tổ chức lễ Dâng Y Kathina  một trong những lễ hội quan trọng nhất của Phật giáo Nam tông Khmer. Sau ba tháng an cư kiết hạ, các vị sư được Phật tử dâng y cà sa mới và vật dụng sinh hoạt hằng ngày.

Người Khmer tin rằng ai thành tâm tham dự, đặc biệt là người đứng ra chủ lễ dâng y, sẽ tích được phúc báu và may mắn trong đời sống.  Lễ hội không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo sâu sắc mà còn là dịp vui hội, với các tiết mục múa trống Sa-dăm, múa Chằn, múa chúc phúc, tạo nên bầu không khí náo nhiệt, giàu sắc màu văn hóa Khmer.

Ba lễ hội lớn này góp phần làm nên sức sống tâm linh và nét đặc trưng văn hóa độc đáo của chùa Xiêm Cán, khiến nơi đây không chỉ là điểm đến hành hương mà còn là điểm du lịch văn hóa hấp dẫn du khách trong và ngoài nước.

Kết luận

Giữa nhịp sống hiện đại, chùa Xiêm Cán vẫn lặng lẽ tỏa sáng như ngọn đèn trí tuệ giữa đồng bằng miền Tây. Nơi đây không chỉ là chốn hành hương linh thiêng, mà còn là biểu tượng của tình người, của niềm tin và văn hóa Khmer bất diệt.

Mỗi lần đặt chân đến chùa, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp tráng lệ của kiến trúc Khmer mà còn được gột rửa tâm hồn, lắng nghe tiếng lòng mình trong tiếng chuông ngân. Từ đó, hiểu rằng giữa thế gian vô thường, ánh sáng từ bi và trí tuệ của Đức Phật vẫn đang soi rọi, dẫn dắt con người tìm về an nhiên, tĩnh tại.

Chùa Xiêm Cán viên ngọc vàng của mảnh đất Nam Bộ, không chỉ là một điểm đến du lịch tâm linh, mà còn là biểu tượng bất diệt của lòng tin, nghệ thuật và bản sắc dân tộc Khmer.