Tứ Thiền – Bốn cấp độ thiền định mà bạn nên biết

Nhị thiền

Nhị Thiền là cấp độ thứ hai trong Tứ Thiền, nơi người hành thiền bắt đầu vượt qua sự suy tư và ý niệm (tầm và tứ) để đạt đến trạng thái định tâm sâu sắc hơn. Để bước vào Nhị Thiền, người thực hành cần thực hiện quá trình “Diệt tầm tứ”.

Theo nghĩa Hán Việt, “Diệt” ở đây không mang ý nghĩa tiêu diệt mà là loại bỏ hay dừng lại; “Tầm” là sự suy nghĩ tìm kiếm; “Tứ” là tác ý, hay những khởi động tâm lý nhỏ. “Diệt tầm tứ” nghĩa là buông bỏ mọi suy tư và ý niệm phân tán, giúp tâm trí tập trung và an tịnh để có thể bước vào Nhị Thiền.

Để thực hiện quá trình này, hành giả cần áp dụng “Như lý tác ý”. Đây là thuật ngữ Phật học, chỉ cách thức tư duy và quan sát sự vật, hiện tượng một cách đúng đắn theo quan điểm của đạo Phật.

“Như lý tác ý” là trạng thái của tâm khi khởi sinh các tư tưởng phù hợp với chân lý, dựa trên sự tương tác giữa giác quan và các đối tượng bên ngoài. Thông thường, tâm thức sinh khởi theo hai hướng: thiện hoặc bất thiện, phụ thuộc vào thói quen và bản chất của mỗi cá nhân.

• Tâm bất thiện (Phi như lý tác ý): Khi còn bị chi phối bởi tham, sân, si, tâm trí sẽ đi theo những suy nghĩ tiêu cực, không phù hợp với sự thật. Đây là trạng thái mà tâm bị đặt sai hướng, dẫn đến phiền não và bất an.
• Tâm thiện (Như lý tác ý): Ngược lại, khi tâm không còn bị ràng buộc bởi tham, sân, si, nó sẽ khởi sinh những suy nghĩ đúng đắn, hướng đến sự an lạc và giải thoát. Đây là tâm được đặt đúng hướng, giúp hành giả tiến gần hơn đến sự định tĩnh của Nhị Thiền.

Nhị Thiền là giai đoạn mà hành giả không còn lệ thuộc vào tầm và tứ, đạt đến trạng thái nội tâm yên tĩnh, không xao động bởi những ý nghĩ phân tán. Nhờ thực hành “Như lý tác ý” đúng đắn, hành giả dần loại bỏ các vọng tưởng và cảm xúc tiêu cực, giúp tâm trí an trú vào sự sáng suốt và định tĩnh. Đây là bước quan trọng để tiến xa hơn trong hành trình thiền định.

Tam Thiền

Tam Thiền, cấp độ thứ ba trong Tứ Thiền, được Đức Phật mô tả là trạng thái “Xả niệm lạc trú.”

“Xả niệm” ở đây ám chỉ việc buông bỏ hoàn toàn các suy nghĩ, đạt đến trạng thái vô thức mà vẫn duy trì sự kiểm soát. Khi hành giả nhập Tam Thiền, tâm trí trở nên ổn định và không còn bị chi phối bởi các bản năng sinh tồn hay các dục vọng.

Trong trạng thái này, người hành thiền không còn bị tác động bởi âm thanh hay cảnh vật bên ngoài, mà an trú vững chắc trong thế giới nội tâm thanh tịnh, sáng suốt. Niềm an lạc đạt được ở Tam Thiền không chỉ dừng lại ở cơ thể mà lan tỏa khắp không gian, mang đến cảm giác tự tại, bình yên hoàn toàn.

Tứ Thiền

Tứ Thiền là cấp độ cuối cùng và cao nhất trong Tứ Thiền, nơi hành giả đạt đến trạng thái “Xả lạc, xả khổ, xả niệm thanh tịnh.”

Ở giai đoạn này, người hành thiền buông bỏ hoàn toàn cảm giác lạc (an vui) và khổ (đau đớn), cũng như mọi suy nghĩ còn sót lại. Tâm trí an trú trong sự thanh tịnh tuyệt đối.

Để đạt được trạng thái này, hành giả cần tập trung tâm ý vào một đối tượng duy nhất, thường là hơi thở, và sử dụng phương pháp tịnh chỉ thân hành – làm ngừng mọi hoạt động thô thiển của thân và tâm.

Cảm thọ trong thiền được chia thành ba loại:

• Thọ lạc: Cảm giác vui sướng.
• Thọ khổ: Cảm giác đau đớn.
• Thọ bất lạc bất khổ: Trạng thái trung tính, tương ứng với niệm thanh tịnh.

Cảm thọ có hai mặt:

• Cảm thọ về thân: Bao gồm lạc và khổ.
• Cảm thọ về tâm: Bao gồm hỷ (niềm vui tinh thần) và niệm thanh tịnh.

Khi hành giả đạt đến Tứ Thiền, họ buông bỏ mọi cảm thọ của thân và tâm, đạt được trạng thái bất động hoàn toàn. Đây là lúc cả hơi thở cũng tịnh chỉ, đánh dấu sự dừng lại hoàn toàn của các hoạt động sinh lý và tâm lý.

Những kiến giải trên đây giúp làm rõ phần nào về khái niệm Tứ Thiền trong Phật pháp. Dù chưa thể bao quát hết mọi khía cạnh, nhưng chúng mang lại cái nhìn cơ bản về hành trình thiền định từ sơ cơ đến đỉnh cao.